Trong những năm qua, việc thực hiện công tác quản lý, tu bổ, tôn tạo và phát huy giá trị di tích được Tỉnh ủy, HDNĐ, UBND tỉnh Phú Thọ quan tâm chỉ đạo. Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch, các địa phương tích cực ban hành nhiều văn bản chỉ đạo, hướng dẫn các cơ quan, đơn vị liên quan tổ chức, triển khai, thực hiện nhiệm vụ quản lý, tu bổ và tôn tạo, phát huy giá trị di tích. Đã tăng cường công tác tuyên truyền, phổ biến góp phần nâng cao nhận thức, trách nhiệm của người dân đối với các chủ trương, pháp luật về di sản văn hóa; bảo vệ, phát huy giá trị di tích. 100% các xã, phường, thị trấn có di tích xếp hạng đã thành lập Ban quản lý di tích cấp xã. Hoạt động kiểm kê, rà soát, đánh giá hiện trạng di tích, lập hồ sơ, dự án đề nghị xếp hạng, đầu tư, tôn tạo, tu bổ di tích được thực hiện thường xuyên; đến nay, tỉnh Phú Thọ có 1.064 di tích được kiểm kê; trong đó có 324 di tích được Nhà nước xếp hạng (Khu Di tích lịch sử Đền Hùng là di tích quốc gia đặc biệt, 73 di tích quốc gia, 250 di tích cấp tỉnh). Số lượng di tích đề xuất tu bổ là 205/324 di tích đã được xếp hạng (chiếm 63,2%). Từ năm 2020 đến tháng 09/2023, đã và đang thực hiện tu bổ, tôn tạo 96 di tích, với số tiền 374.941 triệu đồng, trong đó hỗ trợ tu bổ, tôn tạo bằng nguồn ngân sách Nhà nước 50 di tích với số tiền 20.200 triệu đồng, còn lại là nguồn vốn xã hội hóa với số tiền 354.741 triệu đồng. Công tác thực hiện nếp sống văn minh trong việc tổ chức lễ hội, bảo vệ và phát huy giá trị di tích được chỉ đạo thường xuyên và theo đúng các quy định của pháp luật, phù hợp với tình hình thực tế của địa phương, vệ sinh môi trường được giữ gìn. Kịp thời ngăn chặn việc xâm hại di tích, hạn chế việc lợi dụng tín ngưỡng để hành nghề mê tín dị đoan và các hành vi thiếu văn hóa khi tham gia các hoạt động lễ hội tại di tích. Quan tâm đến công tác quản lý, hướng dẫn, kiểm tra việc tu bổ, tôn tạo di tích lịch sử - văn hóa được, hằng năm ban hành các kế hoạch và thành lập đoàn kiểm tra liên ngành. Hiện nay, đa số các di tích được Nhà nước xếp hạng trên địa bàn tỉnh đều có các nguồn thu chi riêng trong công tác lễ hội và hoạt động lễ hội, được công khai tài chính rõ ràng, minh bạch. Hoạt động xã hội hóa bảo vệ, tu bổ, phát huy giá trị di tích đạt kết quả tích cực; cùng với sự đầu tư, hỗ trợ của Nhà nước đã bảo tồn, giữ gìn di tích, phát huy nét đẹp văn hóa truyền thống trong cộng đồng. Việc khai thác và phát huy các giá trị văn hóa của di tích trên địa bàn tỉnh được quan tâm. Các điểm du lịch văn hóa được hình thành và đưa vào phục vụ khách du lịch trong nước và quốc tế, gắn liền với di tích tiêu biểu, như: đình Hùng Lô, Miếu Lãi Lèn, Đền Tam Giang - chùa Đại Bi (thành phố Việt Trì); đền Mẫu Âu Cơ (huyện Hạ Hòa),... Công tác tổ chức các lễ hội, các hoạt động gắn với phát triển du lịch văn hóa tâm linh được duy trì và phát triển trên cơ sở khai thác giá trị 02 di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại được UNESCO công nhận là Hát Xoan Phú Thọ và Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương ở Phú Thọ, gắn với giá trị tiêu biểu của Khu Di tích lịch sử Đền Hùng, di tích văn hóa Miếu Lãi Lèn - thành phố Việt Trì, Đền Mẫu Âu Cơ - huyện Hạ Hòa và các di tích lịch sử văn hóa trên địa bàn tỉnh. Công tác bảo vệ và phát huy giá trị di tích đã góp phần vào kết quả giáo dục truyền thống đặc biệt là thế hệ trẻ, nâng cao đời sống tinh thần cho nhân dân trên địa bàn.
Bên cạnh những kết quả đạt được, việc thực hiện công tác quản lý, tu bổ và tôn tạo, phát huy giá trị di tích còn có không ít những tồn tại, hạn chế, như: Mô hình BQL di tích chưa có sự thống nhất trong toàn tỉnh; một số thành viên BQL di tích chưa phát huy hết tinh thần trách nhiệm và vai trò của mình; trách nhiệm trông coi di tích chủ yếu giao cho người cao tuổi. Chế độ đối với người trông coi di tích còn quá thấp; chi trả chế độ đối với người trông coi di tích do Sở VH,TT&DL thực hiện, nên việc đi nhận chế độ của người trông coi di tích gặp khó khăn. Thời gian thực hiện các thủ tục thỏa thuận, thẩm định, phê duyệt việc tu bổ, tôn tạo các di tích phải qua nhiều bước, kéo dài, nhiều điểm còn chồng chéo giữa quy định gây khó khăn cho công tác tu bổ, tôn tạo và huy động nguồn kinh phí đầu tư. Tình trạng xuống cấp của các di tích khá phổ biến song chưa có kinh phí để đầu tư tu bổ (số lượng di tích đã được xếp hạng cần tu bổ là 205/324 di tích, chiếm 63,2%). Một số di tích xuống cấp được hỗ trợ kinh phí tu bổ, song do mức hỗ trợ thấp nên chỉ tiến hành tu bổ chống xuống cấp tạm thời, không mang lại sự bền vững và ổn định lâu dài. Hiện nay, rất nhiều di tích chưa được cấp giấy chứng nhận quyền sử dụng đất, nên phần nào ảnh hưởng đến công tác quy hoạch, tu bổ, tôn tạo di tích. Một số hiện vật tiêu biểu trong các di tích chưa được bảo quản, giữ gìn đúng kỹ thuật, khoa học, phù hợp với quan điểm bảo tồn. Nhiều di tích đã được xếp hạng nhưng không có nguồn thu, gây khó khăn trong việc tổ chức thực hiện nhiệm vụ,…
Để thực hiện được yêu cầu bảo vệ và phát huy giá trị di tích lịch sử - văn hóa trên địa bàn tỉnh, góp phần xây dựng, giữ gìn và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc; phát huy giá trị văn hóa và sức mạnh con người vùng Đất Tổ, chúng ta cần tập trung thực hiện đồng bộ một số giải pháp sau:
Tuyên truyền sâu rộng về Luật Di sản văn hóa; Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Di sản văn hóa và các văn bản quy phạm pháp luật của Trung ương và của tỉnh để nâng cao nhận thức cho cán bộ, Nhân dân về vai trò, ý nghĩa và trách nhiệm trọng việc bảo vệ và phát huy giá trị di tích. Bổ sung các quy định thống nhất cơ quan quản lý nhà nước đối với các di tích (xếp hạng và chưa xếp hạng) tại các địa phương. Hiện nay, các di tích xếp hạng thuộc thẩm quyền quản lý của ngành Văn hóa, các di tích chưa xếp hạng thuộc thẩm quyền quản lý của ngành Nội vụ. Vì vậy, gây khó khăn trong công tác quản lý di tích tại địa phương.
Cần nghiên cứu điều chỉnh quy trình, thủ tục thực hiện công tác bảo quản, tu bổ, phục hồi di tích cho phù hợp với thực tế. Hiện nay, theo quy định của Nhà nước còn rườm rà, một số nội dung chưa phù hợp với thực tế; chưa có quy định liên ngành, hướng dẫn chi tiết cụ thể trong quá trình thẩm định, phê duyệt các bước theo quy định liên quan đến công trình di tích lịch sử - văn hóa, danh lam thắng cảnh và các yêu cầu theo quy định của Luật Xây dựng; chưa có quy định hướng dẫn về vấn đề điều chỉnh khoanh vùng bảo vệ di tích;…
Hướng dẫn kiện toàn và nâng cao trách nhiệm bộ máy quản lý, trông coi trực tiếp tại các di tích. Xây dựng đội ngũ làm công tác bảo vệ và phát huy giá trị di tích lịch sử - văn hóa có tâm huyết, có trình độ, năng lực chuyên môn. Tổ chức lớp tập huấn nâng cao trình độ chuyên môn nghiệp vụ, kiến thức pháp luật về di sản văn hóa cho đội ngũ làm công tác văn hóa thông tin nhất là ở cơ sở; đội ngũ quản lý bảo vệ và tổ chức hoạt động tại các di tích. Đào tạo đội ngũ thuyết minh viên tại các điểm di tích lịch sử - văn hóa được xếp hạng, nhất là các điểm di tích có khả năng khai thác phục vụ du lịch. Xem xét, nghiên cứu đề xuất điều chỉnh mức hỗ trợ kinh phí và hình thức chi trả chế độ hỗ trợ đối với người trực tiếp trông coi, bảo vệ di tích được Nhà nước xếp hạng để động viên, khuyến khích và góp phần nâng cao ý thức, trách nhiệm của người trông coi, bảo vệ di tích trên địa bàn.
Bốn là, phối hợp với các ngành, địa phương liên quan trong quá trình thẩm định các dự án bảo quản, tu bổ, phục hồi các di tích; lập hồ sơ đề nghị xếp hạng các di tích đảm bảo chặt chẽ, đúng quy trình và tiêu chí quy định; rà soát, lập danh sách các di tích xuống cấp theo thứ tự ưu tiên, phân kỳ đầu tư để phát huy hiệu quả nguồn vốn, sớm hoàn thành việc khoanh vùng bảo vệ, cắm mốc giới đối với các di tích; lập kế hoạch bảo trì hằng năm đối với các di tích. Phối hợp với các ngành, các địa phương để tháo gỡ khó khăn trong việc cấp giấy chứng nhận quyền sử dụng đất tại các di tích trên địa bàn tỉnh. Đối với các di tích xuống cấp chưa có kinh phí để tu bổ, tôn tạo kịp thời, cần có giải pháp gia cố để đảm bảo an toàn và bảo vệ nguyên trạng di tích.
Năm là, Tăng cường kết nối tour, tuyến tham quan du lịch gắn với giới thiệu, quảng bá về di tích lịch sử - văn hóa, truyền thống đấu tranh cách mạng để thu hút, lưu giữ khách tham quan trong nước và quốc tế. Đẩy mạnh giáo dục lịch sử, văn hóa quê hương cho học sinh thông qua các hoạt động tham quan, tìm hiểu, các hoạt động trải nghiệm tại các di tích lịch sử - văn hóa trên địa bàn tỉnh, góp phần nâng cao chất lượng giáo dục truyền thống, đặc biệt là đối với thế hệ trẻ hiện nay. Kiểm tra, ngăn chặn kịp thời việc lấn chiếm, xâm hại hành lang bảo vệ di tích, xâm hại di tích; chỉ đạo quản lý chặt chẽ các khoản thu, chi từ hoạt động phát huy giá trị di tích theo đúng quy định.
Sáu là, tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra, hướng dẫn nghiệp vụ công tác bảo quản, tu bổ và phục hồi di tích, phát huy trách nhiệm giám sát của cộng đồng để kịp thời phát hiện, điều chỉnh các sai sót xảy ra trong quá trình triển khai các dự án. Phối hợp với các tổ chức chính trị - xã hội trong công tác quản lý, tu bổ, tôn tạo di tích, vệ sinh cảnh quan môi trường tại các di tích.
Di tích lịch sử - văn hóa là môi trường nuôi dưỡng và làm giàu bản sắc văn hóa, đa dạng văn hóa. Bởi vậy, việc bảo vệ và phát huy giá trị di tích lịch sử - văn hóa cũng chính là đáp ứng nhu cầu về văn hóa ngày càng cao của nhân dân, góp phần xây dựng và phát triển nền văn hóa vùng Đất Tổ.
Đ/c Nguyễn Thanh Tâm
TUV, Trưởng Ban Văn hóa – Xã hội HĐND tỉnh